"Μιθραΐσμός και Χριστιανισμός". Του Φοίβου Εκατηβόλου

21 / 8 / 2011

Μέσω των ζωροαστρικών επιρροών στην ανατολική Μεσόγειο κατά τον πρώτο αιώνα π. χ. εμφανίστηκε, και άρχισε γρήγορα να εξαπλώνεται σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η εξελληνισμένη ζωροαστρική εκδοχή των μεσογειακών Μυστηρίων ονόματι Μιθραϊσμός, η οποία ενσωμάτωνε παμπάλαιες ιρανικές παραδόσεις. Η νέα λατρεία στο ρόλο της λυτρωτικής θεότητας τοποθετούσε το Μίθρα και αντλούσε την υποτιθέμενη καταγωγή της από τη θρυλική σοφία του Ζωροάστρη. Στην πραγματικότητα όμως ο Μίθρας αυτός δεν προερχόταν άμεσα από την ομώνυμη περσική θεότητα αλλά από το συγκρητικό Μίθρα του μεικτού ελληνοϊρανικού πάνθεου της Κομμαγηνής και του Πόντου, όπου ανατολίτικα και ελληνικά στοιχεία συνυπήρχαν αρμονικά κατά το δεύτερο και πρώτο αιώνα π. Χ, ο οποίος ταυτιζόταν παράλληλα και με την αρχαϊκή ελληνική ηλιακή θεότητα του Ήλιου
Ο εκρωμαϊσμός του περσικού Μίθρα προκάλεσε τροποποιήσεις στη μυθολογία του με αποτέλεσμα οι μυστηριακοί μιθραϊκοί μύθοι να διαφέρουν έως ένα σημείο από τους πρωτότυπους ζωροαστρικούς. Ο μιθραϊσμός εξαπλώθηκε αρχικά στους πειρατές της Κιλικίας και ακολούθως μεταξύ των ρωμαϊκών λεγεώνων του Πομπήιου οι οποίες, έως τα τέλη του πρώτου αιώνα π.Χ., τον είχαν διαδώσει σε όλες τις συνοριακές επαρχίες της Αυτοκρατορίας (ιδιαιτέρως στις παραδουνάβιες). Στην εποχή του Κόμοδου πλέον ήταν η πιο διαδεδομένη λατρεία στους κόλπους του ρωμαϊκού Στρατού ενώ είχε ευρεία απήχηση και στις τάξεις των αρρένων δούλων. Η ρωμαϊκή μιθραϊκή θρησκεία είχε μιλιταριστικό και ανδροκρατούμενο χαρακτήρα ενώ μεγάλη μυστικότητα περιέβαλλε ακόμα και τα εξωτερικά της Μυστήρια. Σε αντίθεση με άλλες λατρείες της εποχής, αλλά κατ’ αντιστοιχία με παλαιότερα Μυστήρια όπως τα Ελευσίνια, δε βασιζόταν σε ιερές Γραφές αλλά σε προφορικές παραδόσεις και τελετουργίες. Οι τελευταίες λάμβαναν χώρα σε κατάλληλα προσαρμοσμένα σκοτεινά σπήλαια, τα οποία συμβόλιζαν το υλικό Σύμπαν, ή υπόγεια κτίσματα που μιμούνταν φυσικά σπήλαια («μιθραία»).

Ο μιθραϊσμός έδινε έμφαση στην αστρολογία και στη διαδοχή των αστρολογικών Εποχών ενώ τα φανερά του Μυστήρια θεωρούσαν το Μίθρα υπεύθυνο για τις ουράνιες κινήσεις και την αντικατάσταση της αστρολογικής Εποχής του Ταύρου από την αστρολογική Εποχή του Κριού, μία μετάβαση η οποία είχε λάβει χώρα περίπου δύο χιλιετίες πριν τους ρωμαϊκούς χρόνους, με αποτέλεσμα διαδεδομένες στους τόπους λατρείας συμβολικές ζωγραφικές αναπαραστάσεις του Μίθρα να θανατώνει έναν ταύρο, παραστάσεις που υπαινίσσονταν τον εσωτερικό μυστικιστικό θάνατο και αναγέννηση του μυημένου στα Μυστήρια. Έτσι ο μιθραϊσμός πρωτοτυπούσε αντικαθιστώντας ουσιαστικά τη θνήσκουσα και αναστημένη μυστηριακή θεότητα με ένα ζωικό σύμβολο, τον ταύρο, ο οποίος θυσιαζόταν μυθολογικά από τη λυτρωτική ηλιακή θεότητα, το Μίθρα, για να προκύψει από το αίμα του η «ανάσταση / αναγέννηση» (της φύσης αλλά και του μυούμενου, σύμφωνα με την πολυεπίπεδη ερμηνεία των εξωτερικών μεσογειακών Μυστηρίων). Αυτή η πρωτοτυπία οφειλόταν στις προϋπάρχουσες περσικές και ζωροαστρικές παραδόσεις οι οποίες επιχειρήθηκε να προσαρμοστούν όσο το δυνατόν πιο αναίμακτα στις τυπικές μυστηριακές αλληγορίες. Όπως στις περισσότερες μυστηριακές λατρείες, έτσι και στα μιθραία λάμβανε χώρα μία εκδοχή της τελετουργίας της θείας κοινωνίας όπου οι οπαδοί έτρωγαν και έπιναν πρόσφορα τα οποία συμβόλιζαν τη ζωοποιό και φωτεινή ουσία του ιερού θυσιαζόμενου ταύρου.

Ο μιθραϊσμός είχε υιοθετήσει και εξελίξει στοιχεία από το ζωροαστρισμό ακόμα και αν δεν ήταν πάντα συμβατά με τα εξελληνισμένα μεσογειακά Μυστήρια της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής εποχής. Τόνιζε τη δυϊστική μεταφυσική διαμάχη Καλού και Κακού η οποία εκφραζόταν ως διαπάλη πνεύματος και ύλης, ενώ ενέτεινε τη χρήση υπόγειων σπηλαιωδών σχηματισμών ως κεντρικών λατρευτικών χώρων. Η αρχαία παράδοση της περσικής θρησκείας διατηρούνταν ακόμα μέσω της εξευμενιστικής λατρείας του Αριμάν, του πανίσχυρου και επίφοβου ζωροαστρικού θεού του Κακού. Επίσης ορισμένες τελετουργίες διέθεταν έναν «άκομψο» αιματηρό χαρακτήρα ή ενσωμάτωναν ήπια ψυχολογικά βασανιστήρια για τους μυούμενους, όλα στοιχεία αρχαϊκής ιρανικής καταγωγής, ενώ η έμφαση που έδιναν οι μυθικοί συμβολισμοί στην αστρολογική σημειολογία προερχόταν άμεσα από την ύστερη Περσική Αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών. Η περσική ηλιακή θεότητα, η οποία στο ζωροαστρισμό συνεπικουρούσε το Μίθρα, ως τον τρίτο αιώνα μ.Χ. σταδιακά είχε ταυτιστεί με το μυστηριακό Μίθρα και με άλλες μεσογειακές ηλιακές θεότητες σε ένα κλίμα τυπικού συγκρητισμού

Κατά τον 2ο και 3ο μ.Χ. αιώνα, ο Μιθραϊσμός αποτελούσε το αντίπαλο δέος του Χριστιανισμού, ο οποίος είχε διαδοθεί κατά μήκος ολόκληρης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, η λατρεία του Μίθρα, μειονεκτούσε σημαντικά απέναντι σ' αυτή του Χριστού. Ο Μιθραϊσμός απαντούσε μονάχα στις λεγεώνες του ρωμαϊκού στρατού, έχοντας έτσι ισχυρή ανδροκεντρική μορφή. Απ' την άλλη, ο Χριστιανισμός μπορούσε να έχει και την υποστήριξη των γυναικών, ώστε να μεγαλύτερη και γρηγορότερη διάδοση. Επίσης, ο κεντρικός μύθος του Μιθραϊσμού υστερούσε κατά πολύ μπροστά στο χριστιανικό μήνυμα: η θανάτωση του ταύρου και η γονιμοποίηση της γης έμοιαζε περισσότερο με αγροτική τελετή γονιμότητας. Αντιθέτως, η θυσία του Χριστού, που "γονιμοποιούσε" τις ανθρώπινες ψυχές και όχι το έδαφος, είχε μεγαλύτερη απήχηση στα αστικά κέντρα των ευρωπαϊκών λαών.

Με το πέρασμα του χρόνου ο Μιθραϊσμός υποχώρησε, παραχωρώντας στο Χριστιανισμό το σύμβολο της άλω, το οποίο αργότερα οι χριστιανοί καλλιτέχνες μετέτρεψαν σε φωτοστέφανο με εγγεγραμμένο σταυρό. Επιπλέον, ο εορτασμός των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου, ημερομηνία που συμπίπτει με το χειμερινό ηλιοστάσιο και την επέτειο της γέννησης του Μίθρα, αποτελεί άλλη μία "προσφορά" του Μιθραϊσμού στο Χριστιανισμό.

Η εγκυκλοπαίδεια Microsoft Encarta Premium 2006, στο λήμμα «Μιθραϊσμός», αναφέρει: «Ο μιθραϊσμός έμοιαζε με τον χριστιανισμό σε πολλές πτυχές, για παράδειγμα, στα ιδανικά της ταπεινότητας και της αδελφικής αγάπης, στο βάφτισμα, στο τελετουργικό της κοινωνίας, στη χρήση άγιου νερού, τη λατρεία των ποιμένων που ήταν παρόντες στη γέννηση του Μίθρα, την υιοθέτηση της Κυριακής και της 25ης Δεκεμβρίου (ημέρας γενεθλίων του Μίθρα) ως άγιων ημερών, και στα δόγματα της αθανασίας της ψυχής, της τελικής κρίσης και της ανάστασης. Ο μιθραϊσμός διέφερε από τον χριστιανισμό καθώς απέκλειε τις γυναίκες από τις τελετές του και ήταν πρόθυμος να συμβιβαστεί με τον πολυθεϊσμό. Οι ομοιότητες, όμως, κατέστησαν δυνατή την εύκολη μεταστροφή των οπαδών του στη χριστιανική πίστη». Βλέπε επίσης Christianity, Astrology And Myth, του Wright L.M., Oak Hill Free Press, 2002, ISBN: 0951879618.
Τους δυο πρώτες αιώνες μετά από την "Ανάσταση" αυτού του εβραίου θεού, οι οπαδοί του περίμεναν να εκπληρώσει τις υποσχέσεις του για την δευτεύρα παρουσία του επι γης. Υστερα είδαν ότι μάλλον το ρολόι του δεν πάει καλά, και έπρεπε να περάσουν σε πιό άνετη θέση σε αυτόν τον κόσμο, θέση εξουσίας. Κι εκεί που προσέλαβαν πριν θεσμούς, έκαναν άνω κάτων την προυπάρχουσα κοινωνία, ήταν εγκληματίες στα μάτια των αρχών και του λαού, κατέλαβαν την εξουσία και άρχισαν την ξεκαράρηση λογαριασμών...
Μια λεπτομέρεια ακόμη, τα "ιερά" ράσα είναι η ενδυμασία των ευγενών περσών, που ο Μεγα Αλέξανδρος έκανε δημοφιλή ύστερα από την νίκη του εναντίον της Περσίας.
Αυτά για τους σχολιαστές. Για το κείμενο του Ιούδα και τους γνωστικούς, άλλη στιγμή.
ΕΡΡΩΣΘΕ.